ANTYK, BIBLIA
1. W czym tkwi istota tragizmu "Antygony" Sofoklesa?
Sofokles był jednym z trzech najlepszych tragików greckich, obok Ajschylosa i Eurypidesa. Napisał aż 123 tragedie, ale do naszych czasów zachowało się jedynie 7. Jedną z nich jest właśnie "Antygona", która należy do cyklu tebańskiego utworów Sofoklesa,(istnieje jeszcze cykl trojański).



Tragedia "Król Edyp" i "Antygona" związane są z mitem rodu Labdakidów. Lajos, syn Labdaka został przeklęty przez Pelopsa za to, że zmusił do śmierci jego syna. Klątwa głosiła, ze potomek Lajosa zabije własnego ojca i poślubi matkę. Lajos chciał walczyć z przeznaczeniem, i pozbył się swojego syna, Edypa- porzucił go na pustyni, by zjadły go dzikie zwierzęta. Jednak mały Edyp został uratowany przez pasterzy, a okrutna przepowiednia spełniła się co do joty. Edyp nieświadomie stał się zabójcą swego ojca i poślubił Jokastę, swą biologiczną matkę. Akcja "Edypa" rozpoczyna się w momencie, kiedy nieznający swego pochodzenia Edyp dowiaduje się o tym, że jest ojcobójcą i mężem własnej matki. Edyp w rozpaczy oślepia się i opuszcza Teby, by odpokutować za swoje winy, bogowie bowiem przepowiedzieli mu, że będzie cierpiał on i jego potomstwo.
Antygona ma czwórkę rodzeństwa, siostrę Ismenę i dwóch braci, Polinejkesa i Eteoklesa. Mieli oni razem sprawować władze w Tebach, i zmieniać się na tronie, tak jak nakazał im ojciec. Jednak Eteokles polubił władzę, i po roku nie chciał oddać bratu tronu. Polinejkes przy wsparciu sąsiednich państw najechał na Teby i rozgorzała walka. Zarówno Eteokles jak i Polinejkes polegli w tej bratobójczej walce, i władzę w Tebach przejął Kreon, który był bratem Jokasty.
Akcja "Antygony" rozpoczyna się w momencie, kiedy Kreon przejmuje władze i wydaje rozkaz, by nie grzebać zwłok zdrajcy, którym jest Polinejkes. Antygona nie myśli podporządkować się rozkazowi Kreona: "Tak, brata mego, a dodam... i twego;
Bo wiarołomstwem nie myślę się kalać".
Ismena próbuje ją nakłonić, by podporządkowała się Kreonowi, jednak Antygona się nie poddaje i grzebie ciało brata. Tym samym ściąga na siebie gniew władcy, który rozkazuje zamurować ją żywcem. Nie pomagają ani wstawiennictwo Hajmona, syna Kreona i narzeczonego Antygony, ani Ismeny. Kreon jest zaślepiony rządzą władzy. Hajmon również wybiera śmierć z własnej ręki. Kiedy dowiaduje się o tym jego matka, także popełnia samobójstwo, bo nie może przeboleć utraty jedynego dziecka.
Sofokles w "Antygonie" ukazał sprzeczność pomiędzy religia a polityką, a ściślej mówiąc, spór pomiędzy prawem boskim a ziemskim. Dla Antygony nie liczy się prawo, jakie ustalił Kreon, gdyż jest to prawo ludzkie. Ona wie, gdyż jej zadaniem jest urządzić bratu godny pochówek. Jeśli by tego nie zrobiła, dusza Polinejkesa nigdy nie zaznałaby spokoju. Antygona wybiera bez żadnego wahania, ma stałe zasady moralne, które nie pozwalają jej postąpić inaczej. Antygona kochała Polinejkesa, może nawet bardziej, niż narzeczonego Hajmona, dlatego bez żadnych wątpliwości poświęca miłość ziemską dla miłości umarłego brata. Kiedy tłumaczy Ismenie powody swojego postępowania, mówi:
"Wybrałaś życie - ja życia ofiarę".
Kreon natomiast uznał Polinejka za zdrajcę, ponieważ naruszył zasady, jakie panują w prawym państwie i doprowadził do jego upadku i zniszczenia. Teby w okresie bratobójczej walki stały się miastem podzielonym na dwa obozy, zwolenników Polinejkesa i zwolenników Eteoklesa. Nowy władca Teb musiał zaprowadzić porządek w państwie i zacząć od ukarania winnych.
Kreon uosabia prawo ludzkie i również ma swoje racje. Kreon musiał ukarać zdrajcę ojczyzny, a skoro Polinejkes poległ w walce, Kreon nie widział innej możliwości ukarania go.
Oczywiście, kiedy Kreon przygotowywał top zarządzenie nie sądził, iż jego siostrzenica wystąpi przeciwko niemu. Jednak Antygona złamała zakaz, i jak każda obywatelka musiała zostać ukarana, bo cóż powiedzieliby inni obywatele, gdyby ten czyn został Antygonie darowany? Kreon nie mógł się zgodzić na to, by na majestacie jego władzy pojawił się cień jakiegoś podejrzenia. Najważniejsze były interesy państwa, wszak Kreon utożsamia się z państwem: "Państwo- to jestem ja..."
I Kreon i Antygona mieli swoje racje, jednak nie mogły one zostać pogodzone, bo były sprzeczne. Ani Antygona ani Kreon nie mieli innego wyboru i musieli postąpić zgodnie z własnym sumieniem. Jednak Antygona do końca nie rozumie, dlaczego prawa boskie nie mogą być również prawami ludzkimi, i skazana na śmierć wypowiada znamienne słowa:
"Nieszczęsna, żywa do grobowej groty.
Jakież to bogów złamałam ustawy? "
"Antygona" Sofoklesa to utwór tragiczny, zaś problematyka tragedii ma wymiar ponadczasowy. Tytułowa bohaterka staje się synonimem kobiety odważnej, która podejmuje się wielkiego zadania. Ale zarówno Kreon jak i Antygona ponoszą klęskę, a Sofokles nie daje odpowiedzi na pytanie, które prawo należy bardziej szanować, boskie, czy ludzkie?
2. Wybrane przykłady z mitologii inspiracją dla twórców różnych epok.
Władysław Kopaliński tak definiuje pojecie "mitu": "mit jest to podanie bajeczne o powstaniu świata, bogach albo legendarnych bohaterach; opowieść sakralna uzasadniająca i kodyfikująca wierzenie religijne związane z magią, kultem i rytuałem." Natomiast amerykański uczony, Edward Wilson dostrzegł również inne aspekty mitu:" mit to opowieść, która szczególne miejsce, jakie plemię zajmuje w świecie, wyjaśnia w kategoriach racjonalnych, odpowiadających sposobowi rozumienia świata fizycznego przez słuchacza. Mity komplikują się proporcjonalnie do wzrostu złożoności struktur społecznych, stanowią ich odbicie" Prawie każdy naród ma swój ą mitologię, czyli zbiór mitów, który tworzył się na przestrzeni stuleci. Obecnie najobszerniejszą i najbardziej bogatą w znaczenia jest mitologia grecka, czyli religia starożytnych Greków. Mitologia ta jest zbiorem wierzeń o charakterze politeistycznym i antropomorficznym, co zaraz wyjaśnię.
Grecy wyobrażali sobie bogów władających światem, jako ludzi, tylko doskonalszych, wyposażonych w nadludzką siłę, moc i przede wszystkim żyjących wiecznie. Ale bogowie posiadali nie tylko cechy boskie, często ulegali także ziemskim pokusom. Dla bogów człowiek nie liczył się wcale, często traktowali go jako zabawkę z swoich rękach. W Grecji bardzo powszechne było składanie hołdu herosom ( potomkowie boga i śmiertelnej kobiety). Herosi górowali nad śmiertelnikami odwagą, męstwem i siłą. Herosami byli również ci, którzy zasłużyli na pamięć i wyrazy wdzięczności ze strony potomnych( np. zasłużyli się w walce).
Mity greckie zachwycają po dziś dzień, tłumaczono je na wiele języków, a pisarze, poeci, malarze czerpali z nich inspiracje dla własnej twórczości.
W okresie odrodzenia humaniści pozostawali inspirowali się mitologią grecką, bogami, herosami, i dlatego wiele aluzji odnoszących się do mitologii, (i dzisiaj czasami trudno zrozumiałych) możemy odnaleźć w utworach tamtego okresu. Wybitny poeta okresu odrodzenia, i czołowy humanista tamtego okresu, Jan Kochanowski wielokrotnie sięgał do mitologii greckiej i rzymskiej. Pisząc "Odprawę posłów greckich" Kochanowski rozwinął jeden z epizodów mitu o wojnie trojańskiej. Historię wojny trojańskiej opisał natomiast Homer w poemacie "Iliada".
"Odprawa posłów greckich" to jedyny dramat Kochanowskiego, wydany drukiem w 1578 roku, zaś jego prapremiera miała miejsce podczas uroczystości weselnych Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną
Kochanowski stworzył swój dramat na wzór tragedii antycznej, tj. zastosował zasadę trzech jedności: czasu, miejsca, akcji.
"Odprawa posłów greckich" jest dramatem politycznym, zaś głównym zamiarem autora było ostrzeżenie przed całkowitym zepsuciem Rzeczpospolitej. Dramat rozwija jeden epizod wojny trojańskiej, a mianowicie ten, gdy do Troi przybywają posłowie greccy - Odyseusz (Ulisses) i Menelaos, którzy żądają, by zwrócono im porwaną Helenę, żonę Menelaosa. Uwiódł ją królewicz Parys ( Aleksander), syn Priama.
Kochanowski przedstawił racje Antenora, dzielnego Trojańczyka, który wie, że trzeba uwolnić Helenę i oddać ja posłom, inaczej wybuchnie wojna, oraz Iketaona, który manipuluje publicznością, za pomocą retorycznej mowy przeciąga słuchaczy na swoją stronę.
Pod maską ustroju Troi, kryje się Rzeczpospolita, Kochanowski porównał Polskę do Troi i pokazał, jakie błędy i wypaczenia rządzących mogą doprowadzić ją do zguby.
Autor, który był także politykiem, napomina władców, ażeby pamiętali, że rządzenie krajem to przede wszystkim wielki obowiązek i odpowiedzialność za losy państwa,
Zwraca uwagę na to, iż upadek, niszczenie państwa rozpoczyna się wewnątrz, od konfliktów wśród ludzi
Przedstawia główne "grzechy" Polaków, jak pijaństwo, gnuśność, przekupstwo. To właśnie te "grzechy: stają się przyczyną upadku Rzeczypospolitej. Dramat Kochanowskiego jest głosem patrioty, który jest głęboko zatroskany o przyszłość Rzeczypospolitej. Kochanowski zdaje sobie sprawę, iż przepowiednia wróżki Kasandry może się spełnić w każdych czasach. Zadziwiające, jak aktualne są wciąż spostrzeżenia tego renesansowego twórcy.
Również w innych utworach Kochanowskiego pojawiają się mitologiczne odwołania. We "Fraszkach" i "Trenach" poeta prosi muzy o to, by zesłały mu natchnienie, we fraszce "Do gór i lasów", która ma charakter autobiograficzny, Kochanowski przyrównuje siebie do mitycznego Proteusa:
"Taki był Proteus, mieniąc się to w smoka,
to w deszcz, to w ogień, to w barwę obłoka.". Proteusz był bogiem morskim, który dowolnie mógł zmieniać swój kształt.
Także ubolewając nad śmiercią ukochanej córeczki, Orszulki, poeta szuka jej w zaświatach mitologicznych. Natomiast "Pieśń świętojańska o sobótce" wprowadza mit arkadyjski (Arkadia była mitologiczna krainą wiecznej szczęśliwości, idylli. To także synonim sielankowości i ładu). Czarnolas staje się mityczna Arkadią:
"Wsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdoła?", zaś ludzie mieszkający na wsi są szczęśliwi, bo żyją zgodnie z naturą. Takie życie zapewnia człowiekowi dostatek i szczecie wewnętrzne.
Motyw Arkadii odnajdujemy również w sielankach Franciszka Karpińskiego, m.in. "Laurze i Filonie", czy "Do Justyny. Tęskność na wiosnę". Karpiński nazywany był "poeta serca", gdyż jego twórczość najlepiej odzwierciedlała nurt sentymentalizmu w poezji oświeceniowej. Mickiewicz twierdził, iż w sielankach Karpińskiego: "wszystko jest tu narodowe, polskie, krajobraz, naszczekiwania psów, stanowiące wieczoru w każdej wsi, ten bór zamykający widnokrąg, wszystko to wzięte z powszechnego życia w Polsce." W sielance "Laura i Filon" kochankowie spotykają się ze sobą w ukryciu, zaś ich miłosnym uniesieniom towarzyszy rozkwit bujnej natury, ich rozwijające się uczucie zostało porównane do rozwijającej się natury (jawor, maliny, chruśniak).
Postacią mitologiczną, która również inspiruje twórców różnych epok, jest Prometeusz.
Prometeusz to mitologiczny tytan. Według tradycji to właśnie on ukradł Hefajstosowi ogień i nauczył ludzi go używać, co bardzo ułatwiło im życie. Za ten karygodny czyn, Zeus, władca Olimpu srodze ukarał tytana- został przykuty do skał Kaukazu, drapieżne ptaki wyżerają mu wnętrzności. Prometeusz stał się symbolem poświecenia dla ludzi.
Aluzje do mitu prometejskiego odnajdujemy w bodaj najsłynniejszym dramacie romantycznym, w III cz. "Dziadów". Gustaw- Konrad "Wielkiej Improwizacji" wypowiada Bogu wojnę, buntuje się przeciw Niemu, gdyż uważa, że Bóg nie troszczy się o Polskę, nie widzi cierpień Polaków. Konrad zaś utożsamia się z ojczyzną:
"Ja i ojczyzna to jedno,
Nazywam się Milijon - bo za milijony
Kocham i cierpię katusze".
Konrad pragnie, by Bóg oddał mu "rząd dusz", gdyż wtedy będzie mógł uszczęśliwić swój naród. Równanie się z Bogiem jest symbolem wielkiej pychy Konrada:
" Ja kocham cały naród (…)
Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić
Chcę nim cały świat zadziwić (…)
Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył
I większe niźli ty zrobiłbym dziwo
Zanuciłbym pieśń szczęśliwą".
Konrada nazywa się czasami "polskim Prometeuszem", gdyż bohater Mickiewiczowski zaczerpnął od mitologicznego tytana odwagę, nieustępliwość i chęć pomocy ludziom pomimo kar, jakie na niego spadają.
Także i inny romantyczny twórca, Juliusz Słowacki często korzystał z motywów mitologicznych, szczególnie widoczne jest to w "Grobie Agamemnona". Grób Agamemnona" to fragment pieśni VIII "Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu", poematu napisanego przez Słowackiego w 1839 roku.
Może najpierw kilka słów o tym, kim był Agamemnon. Był to dzielny wódz wojsk greckich pod Troją. Słowacki w utworze porównuje losy Polski i Grecji, stawia siebie także na równi z wielkim Homerem ( Słowacki od najmłodszych lat zaczytywał się w "Iliadzie" i "Odysei"). Poeta poprzez nałożenie kostiumu mitologicznego silniej uwidocznił patriotyczną wymowę utworu.
Szkodliwe działania polskiej szlachty Słowacki porównał do zabójczego działania koszuli Dejaniry, która spowodowała śmierć Heraklesa w straszliwych męczarniach.
"O! Polsko! póki ty duszę anielską
Będziesz więziła w czerepie rubasznym,
Poty kat będzie rąbał twoje cielsko,
Poty nie będzie twój miecz zemsty strasznym,
Poty mieć będziesz hyjenę na sobie,
I grób - i oczy otworzone w grobie.
Zrzuć do ostatka te płachty ohydne,
Tę - Dejaniry palącą koszulę:
A wstań jak wielkie posągi bezwstydne,
Naga - w styksowym wykąpana mule,
Nowa - nagością żelazną bezczelna -
Nie zawstydzona niczém - nieśmiertelna"
Jan Kasprowicza, młodopolskiego poetę również zainspirował mit prometejski. Widoczne jest to w hymnie "Święty Boże, Święty Mocny". Podmiot liryczny utworu buntuje się przeciw Bogu, który nie jest sprawiedliwy i miłosierny, nie słyszy krzyków ludzi. P. liryczny błaga Boga o zmiłowanie nad niedolą ludzką, nieszczęściami, które uderzają w świat:
"Ty od powietrza, głodu, ognia i wojny,
i od Szatana, który w dom przychodzi
i dusze zwodzi,
zachowaj nas. Panie!"
Stefan Żeromski, to również twórca okresu Młodej Polski, który tytułem swojej powieści, "Syzyfowe prace" nawiązuje do mitu o Syzyfie, przebiegłym królu Koryntu, który pragnął uciec od śmierci i przechytrzył bożka śmierci. Jednak w końcu dopadła go boska sprawiedliwość i za karę musi nieustannie wtaczać na szczyt góry wielki kamień. Kiedy Syzyf dociera już na sam szczyt, głaz wymyka mu się z rąk i spada na ziemię. Tym samym mordercza praca Syzyfa jest bezowocna. Tytuł powieści Żeromskiego jest metaforyczny i oznacza daremne wysiłki, jakie czynią rosyjscy nauczyciele, by zrusyfikować polskich uczniów. Bohaterem głównym powieści jest młodzieniec, Marcin Borowicz, który początkowo ulega rusyfikacji, ale kiedy nowoprzybyły kolega- Bernard Zygier recytuje w klasie wiersz Mickiewicza, "Reduta Ordona", w sercu bohatera odżywają uczucia miłości do ojczyzny, patriotyzmu. Borowicz już wie, że należy postępować w zgodzie ze swoim sumieniem.
Konstanty Ildefons Gałczyński w pięknym poemacie, "Niobe" opisuje cierpienie matki, która płacze po swych dzieciach:
"biedna córa Tantalowa,
biedna żona Amfionowa,
Niobe, nieszczęsna rodzica".
Wiele było takich matek, jak Niobe, które straciły dzieci w wojennej zawierusze.
Poezja współczesnego twórcy, Zbigniewa Herberta wyróżnia się niekonwencjonalnym spojrzeniem na mitologiczne postacie. Wiersze takie jak:
"Nike, która się waha" czy "Apollo i Marsjasz", dramaty "Jaskinia filozofów" czy "Rekonstrukcja poety" również sięgają po tematykę antyczną.
Utwór, "Nike, która się waha" jest hołdem złożonym modemu żołnierzowi, którego wojna i bogini Nike skazują na śmierć. Nike się waha, "ma ogromna ochotę pocałować młodzieńca w czoło", może nawet powiedzieć mu kilka ciepłych słów, ale historii nie zmieni.
"Apollo i Marsjasz" stanowi jeszcze jeden głos próbujący zdefiniować istotę piękna w sztuce. Przypominając mitologiczny pojedynek Apollona z Marsjaszem, poeta dokonał znaczącego przesunięcia akcentów, gdyż zaczął od stwierdzenia, że "właściwy pojedynek Apollona z Marsjaszem (słuch absolutny kontra ogromna skala)odbywa się pod wieczór/gdy jak już wiemy/ sędziowie/ przyznali zwycięstwo bogu". Herbert nie opowiada historii mitologicznej (Marsjasz był sylenem, który układał hymny na cześć bogów. Miał bardzo wysokie mniemanie o własnym kunszcie. Zdobył się nawet na zuchwalstwo współzawodniczenia z Apollinem, bogiem poezji i najświetniejszym śpiewakiem. Oczywiście wynik pojedynku był z góry przesądzony), tylko przedstawia własną wizję tego, co się stało po przegranej Marsjasza. Jego cierpienia poruszają naturę, która również cierpi: skamieniały słowik upada pod nogi Apollona, drzewo siwieje, zaś bezduszny Apollo "czyści swój instrument" i zastanawia Si, czy z krzyku Marsjasza nie powstanie" nowa gałąź sztuki".
Związki kultury z mitologią czy Biblią są bardzo silne, wiele związków frazeologicznych pochodzi właśnie z mitologii :
Pięta Achillesa - w przenośni oznacza to słabe, wrażliwe miejsce, czuły punkt /Achillesa mógł uśmiercić tylko strzał w piętę, gdyż kiedy był niemowlęciem, jego matka, boginka morska Tetyda kąpiąc go w wodach Styksu (dawały nieśmiertelność), trzymała go za piętę, i tylko pięta nie była odporna na śmiertelne ciosy.
koń trojański - w przenośni znaczy to zręczny, chytry podstęp/ Grecy, którzy nie potrafili wygrać bitwy pod Troją, przygotowali wielkiego, drewnianego konia, przywiedli pod mury Troi, i czekali ukryci wewnątrz. Trojanie, nieświadomi zagrożenia, wprowadzili konia za mury miasta i nadal świętowali wygranie wojny. Tymczasem nocą z konia wydostali się wojownicy greccy, otworzyli bramy Troi i zaatakowali kompletnie zaskoczonych Trojan, którzy oczywiście wojnę przegrali.
Stajnia Augiasza - w przenośni oznacza to bardzo zaniedbana sprawę, pobojowisko, bałagan. Jako pokutę za zabicie żony i dzieci, Herkules otrzymał do wykonania dwanaście bardzo trudnych prac.. Wymycie nie sprzątanej od 30 lat stajni Augiasza było jedną z nich
3. Motywy biblijne w znanych Ci utworach literatury polskiej.
Głównymi źródłami europejskiej kultury są "Biblia" i kultura śródziemnomorska (grecka).
Wyjaśnijmy więc, czym jest "BIBLIA". Słowo "biblia" pochodzi od greckiego "biblion" i oznacza "księgę". Jest zbiorem ksiąg żydowskich i chrześcijańskich, uznawanych przez wierzących za natchnione przez Boga.
Biblia i poszczególne jej części posiadają odmienne religijne znaczenie zarówno dla judaizmu jak i wyznań chrześcijańskich. Biblia składa się ze Starego i Nowego Testamentu.
"Stary Testament" powstawał na przestrzeni kilku stuleci, od : XIII p.n.e. aż do I n.e (formował się więc około 1400 lat, lat i miał całe mnóstwo autorów, zazwyczaj anonimowych). Natomiast "Nowy Testament" powstawał od 51 do 96 roku n.e. (45 lat), zaś autorami byli uczniowie Chrystusa i jego wyznawcy. Biblia składa się z licznych ksiąg, wśród których tradycyjnie można wyróżnić: księgi dydaktyczne ( Hioba, Eklezjastesa) profetyczne( Apokalipsa św. Jana, księga Izajasza, Daniela) i historyczne (np. Rodzaju, Wyjścia, Liczb, itp.)
"Biblia" stanowi fundament nowożytnej kultury europejskiej, a obecność tradycji biblijnej jest jednym ze znaków wspólnoty nie tylko chrześcijańskiego świata. "Biblia" dla wierzącego człowieka stanowi zbiór wskazówek, norm postępowania, kształtuje jego duchowe oblicze.
Literatura średniowieczna była najbardziej przesycona religią chrześcijańską, gdyż chrześcijaństwo stało się czynnikiem spajającym kulturę duchową europejskiego średniowiecza. Jak wiadomo, w Biblii nie spotykamy jednego, stałego systemu filozoficznego, dlatego dość wcześnie stała się ona obiektem badań (m.in. Ojców Kościoła).Egzegeza biblijna (objaśnianie prawd zawartych w Biblii) zaczęła rozwijać się już u progu średniowiecza, zaś apogeum osiągnęła dzięki św. Ambrożemu z Mediolanu i św. Augustynowi.
W okresie średniowiecza utwory literackie pisali głownie duchowni, z tej prostej przyczyny, że byli wyedukowani i posługiwali się łaciną, która była językiem uczonych, księży, filozofów. To również język łaciński przyczynił się do utrwalenia jednolitości (uniwersalizmu) kultury średniowiecznej. Bardzo popularne w średniowieczu były apokryfy. Samo słowo "apokryf" pochodzi z języka greckiego i oznacza "ukryty, tajemny", zaś w kulturze hellenistycznej była to księga zawierająca wiedzę ezoteryczną, czyli dostępną tylko wybranym. Natomiast w Kościele katolickim już w pierwszych wiekach jego istnienia, słowo "apokryf" oznaczało pisma niedopuszczone do lektury podczas zgromadzeń religijnych. Święty Hieronim pisał: "Cokolwiek jest poza księgami kanonicznymi winno być zaliczone do apokryfów". Najczęściej pisano apokryfy, które dotyczyły dzieciństwa Jezusa, życia Matki Boskiej i męczeńskiej śmierci Jezusa na Golgocie. W średniowiecznej literaturze polskiej spotykamy również spory zbiór pieśni maryjnych, które były niezwykle popularne w tamtym okresie. Najsłynniejszą pieśnią religijną średniowiecza jest "Bogurodzica". Oczywiście nie znany oryginalnego tekstu "Bogurodzicy", nie umiemy nawet określić dokładnego czasu i miejsca powstania pieśni. "Bogurodzica" funkcjonowała jako pieśń rycerska i państwowa. Role modlitwy bojowej odegrała pod Grunwaldem w 1410 roku śpiewano ją przed bitwą.
Literatura średniowieczna ma charakter parenetyczny, czyli propaguje wzory postępowania najwłaściwsze w danej epoce. Średniowiecze propagowało trzy główne wzorce osobowe: dzielnego rycerza walczącego w obronie wiary chrześcijańskiej, ascety i dobrego władcy, który niczym Pasterz opiekował się swoimi owcami.
Wzorzec ascety najlepiej przedstawiony jest w popularnych w okresie średniowiecza żywotach świętych. Były to hagiografie, czyli księgi i pisma opowiadające o życiu świętych i ich męczeństwie. Należą do najważniejszych gatunków piśmiennictwa średniowiecznego. Hagiografie były pisane najczęściej przez anonimowych autorów. Do najsłynniejszych należy "Legenda o świętym Aleksym", która propaguje wzorzec ascety. Postać Aleksego miała służyć za wzór świętości w duchu chrześcijańskiej ascezy (Aleksy odrzucił wszelkie dobra materialne, żonę, zaś wszelkie skarby, jakie miał, rozdał ubogim. Żył jak żebrak, ale zlitowała się nad nim Matka Boska, która zeszła z obrazu wiszącego w kościele, i pozwoliła żebrakowi leżącemu u bram świątyni wejść do środka. Od tej pory Aleksy cieszył się sława świętego. Aleksy wrócił do domu ojca, i nierozpoznany przez nikogo mieszkał pod schodami. Po jego śmierci w Rzymie, w cudowny sposób rozdzwoniły się dzwony. Wtedy do dworu ojca Aleksego, Eufamijana przybyła uroczysta procesja: papież, kardynałowie, pochód z chorągwiami. Zmarły Aleksy leżał otoczony świecami, które miały w sobie "świetny ogień", zaś jego ciało wydzielało woń, która leczyła wszystkich chorych. Aleksy w zaciśniętej dłoni trzymał pismo, którego nikt nie mógł wyjąć. Dopiero, gdy przyszła jego żona, z ręki Aleksego wypadł list. Kiedy go odczytano, rozpoznano w żebraku Aleksym syna Eufamijana i małżonka Famijany).
Drugim, równie często propagowanym przez literaturę średniowieczną wzorcem, był wzorzec dzielnego rycerza, który przedstawia "Pieśń o Rolandzie". To najsławniejszy z poematów średniowiecznych, powstały prawdopodobnie w XI wieku. Bohater pieśni, hrabia Roland uosabia najświetniejszego rycerza, walczy do końca, nie boi się śmierci, woli raczej umrzeć, niż popaść w niesławę. Umiera, zwrócony twarzą ku ojczyźnie, "słodkiej Francji".
Portret dobrego i sprawiedliwego władcy przedstawił Gall Anonim w "Kronice". "Kronika" nazywana jest "Gestą królów i książąt Polskich". Nie wiadomo do końca, kim był autor kroniki, prawdopodobnie benedyktynem, który przybył na dwór Bolesława Krzywoustego. Cel swojej pracy określił już w "Przedmowie":"Jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce, a przede wszystkim o księciu Bolesławie, i ze względu na niego opisać niektóre godne pamięci czyny jego przodków". W "Kronice" Bolesław jest zazwyczaj nazywany "wojowniczym", "niestrudzonym i "roztropnym", z tego wynika, iż Gall pragnie zwrócić uwagę czytelników na przymioty charakteru władcy.
Renesans na nowo odkrył piękno antyku: klasycznej rzeźby, malarstwa, literatury. Jednakże antyczni twórcy inspirowali się również "Biblią" i treściami w niej zawartymi. Szczególnie widoczne jest to u renesansowego humanisty, "Jana z Czarnolasu". W pieśni "Czego chcesz od nas Panie" Kochanowski dziękuje dobremu Bogu za łaski, które od niego otrzymał i jednocześnie zaznacza, iż niepodobna odwdzięczyć się Bogu, gdyż miłosierdzia Boga nie można ogarnąć, jest tak rozległe.
W innej pieśni Kochanowski przypomina, że, " jeśli komu droga otwarta do nieba - Tym, co służą Ojczyźnie".
Tylko ci, którzy troszczą się o losy ojczyzny, są godni zamieszkać w domu pańskim.
Literatura okresu baroku została zdominowana przez tematykę religijną i inne motywy średniowieczne, jak motyw śmierci, przemijania, danse macabre. Szczególnie często odwoływano się do "Księgi Koheleta"("Eklezjastesa"), który powiada:
"Marność nad marnościami, powiada Kohelet,
marność nad marnościami - wszystko marność". Na ziemi nie ma nic trwałego, wszystko przemija, dlatego nie należy skupiać się na zdobywaniu dóbr doczesnych i szukaniu szczęścia na ziemi, gdyż "wszystko to marność i pogoń za wiatrem".
Motyw przemijania szczególnie widoczny był w wierszach Daniela Naborowskiego, "Marność" czy "Krótkość żywota". Naborowski "mieszkał w kulturze", poruszał się w jej obrębie, wycofał się w świat intelektu, zaś innym dawał radę: "Tak żyj na tym tu świecie, jakby cię nie było...". Jego poezja pokazuje kryzys kultury, który również odbija się w człowieku, marnym, skazanym na grzech.
Romantyzm to kolejna epoka, która gloryfikuje odwołania do "Biblii", w której jako "księdze ksiąg" zawarte są przyszłe losy ludzkości i narodów. Adam Mickiewicz w III cz. "Dziadów" przyrównał umęczoną i cierpiącą prześladowania Polskę do "Chrystusa narodów"( koncepcja mesjanizmu). Prześladowania Chrystusa są zestawione z cierpieniami Polaków pod panowaniem cara ( odpowiednikiem Cara w "Dziadach" jest Herod, zaś krzyż Chrystusa to 3 zaborcze państwa: Rosja, Prusy, Austria) Mickiewicz dostrzega jednak szanse dla ciemiężonej Polski ( zmartwychwstanie Chrystusa ma być zapowiedzią odrodzenia się Polski).
Juliusz Słowacki w "Hymnie" zaczynającym się od słów: "Bogarodzico, Dziewico! Słuchaj nas, Matko Boża..." ukazuje wielka wiarę podmiotu lirycznego w pomoc Matki Bożej, która dzięki wstawiennictwu u Boba Ojca wyjedna powstańcom błogosławieństwo.
Jezus, Maryja i Józef, i inne postacie biblijne są dla nas wzorami pracowitości i pokory, może dlatego w wielu utworach okresu renesansu, oświecenia czy pozytywizmu odnajdujemy pochwałę pracy i życia w zgodzie z naturą, zaś krytykę lenistwa i rozpusty. Pracę na roli wychwalają: Mikołaj Rej, Jan Kochanowski, Ignacy Krasicki, Adam Mickiewicz, Maria Konopnicka i inni twórcy. Bohaterowie powieści: "Nad Niemnem", "Chłopi", " Noce i dnie" są wzorami pracowitości i uczciwości.
W literaturze polskiej dość często spotykamy motyw Sądu Ostatecznego. Nawiązuje do niego Jan Kasprowicz w swoich przesiąkniętych katastrofizmem "Hymnach", a szczególnie w "Dies Irae" czy "Święty Boże", Zygmunt Krasiński w "Nie- boskiej komedii" ( apokaliptyczna wizja upadku Hrabiego i ostatnie słowa Pankracego, które wypowiada tuż po zwycięstwie : "Galilae , vicisti!" ("Galilejczyku, zwyciężyłeś!").
Poezja twórcy pokolenia Kolumbów, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, również pełna jest elementów katastroficznych. Najpełniej widoczne jest to w wierszach " Pokolenie I", "Ten czas", "Z głowa na karabinie".
.Inny poeta wojenny, Władysław Broniewski w "Romantyczności" zestawia obraz męki Pańskiej ze śmiercią żydowskiej dziewczynki, Ryfki, której cierpienie jest niezawinione.
Wiele określeń pochodzących z "Biblii" weszło na stałe do języka:
"nosić swój krzyż" - w przenośni oznacza to cierpienie, ból, którego nie da się uniknąć, gdyż "każdy ma swój krzyż"
"pocałunek Judaszowy" - przenośnie oznacza to zdradę, oszustwo, niewierność, która powoduje, iż ktoś cierpi
"apostoł" - głosi jakąś prawdę, krzewi idee